تاریخچه هنر خاتم کاری : تعاریف و مباحث استنادی

تاریخچه هنر خاتم کاری از جمله هنرهای زیبا و اصیلی است که دستان هنرمند ایرانی از دیرباز با آن آشنا بوده و سیل حوادث و فراز و نشیب های تاریخی و اجتماعی در ادوار و اعصار گوناگون نه تنها باعث از بین رفتن این هنر زیبا و اصیل نشده، بلکه هر حادثه و تحولی بر قوام و استحکام اسکلت و اصالت هنر خاتم سازی افزوده است. این نوع صنایع دستی در مواجهه با حوادث روزگار کمتر دچار انحطاط و سیر قهقرایی شده است. به عبارت دیگر حرکت به سوی تکامل و تعالی در این هنر شاید در تاریخچه هنر خاتم کاری دچار کندی و رکود موقت شده باشد، اما هرگز به ایست کامل نیانجامیده و همانند هر هنر اصیل دیگر با اندک توجهی دوباره راه خود را به سوی کمال و شکوفایی در پیش گرفته است.

و اما گذشته و تاریخچه هنر خاتم کاری در پس پرده ابهام مانده و چیستی و خاستگاه آن تقریبا ناشناخته است. بررسی تاریخی و آثار بر جای مانده از اعصار گوناگون حکایتی رمزآمیز از اصل و خاستگاه این هنر بدیع دارد و تنوع و گوناگونی آن نیز بر اسرار پیدایش آن می افزاید. بر این اساس برای مطالعه دقیقتر این هنر راهی جز بازگشت به گذشته آن متصور نیست، هر چند ره توشه این بازگشت جز انبوه مجهولات نباشد.

ایران مهد تاریخچه هنر خاتم

و آنچه امروزه در سرزمین ما، ایران، به نام تاریخچه هنر خاتم کاری شناخته می شود، نوع متمایز و حتی تکامل یافته هنری است که در دنیا به ترصیع یا  intarsia (منبت) شهرت دارد. در حقیقت کلمه intarsia شکل تغییر یافته واژه ترصیع است که تحت عنوان کلی (inlay) (خاتم) نیز شناخته می شود. قبل از سخن درباره خاتم به معنای اخص و ایرانی آن، لازم است سیری اجمالی در خصوص چیستی آن صورت گیرد. به همین منظور ابتدا به بررسی معنا و مفهوم این هنر در لابه لای اسناد و منابع معتبر داخلی و خارجی می پردازیم.

تعریف خاتم در لغت نامه ها

در فرهنگ های معتبر فارسی و در جستجوی تاریخچه هنر خاتم کاری به این تعاریف از خاتم بر می خوریم:

• نشاندن پاره های استخوان با نقش و نگار در چوب؛.
• اسبابی است که از عاج فیل و استخوان شتر و جز آن ساخته و بر آن گلها و تصاویر چند، نقش می کنند.
• آنکه از عاج و استخوان شتر و چوب و غیره، گلها و نقوش بر بعضی چیزها کنند.
• آنکه بر استخوان فیل و شتر و جز آن، گلها و تصویرات کنده کاری کند و این حرفه را خاتم بندی و خاتم نیز گویند.
• هنر آراستن سطح اشیاء به صورتی شبیه موزاییک با مثلثهای کوچک؛ مثلثهای کوچک را از انواع چوب و فلز و استخوان می سازند.
• در خاتم کاری بیشتر گلهای کوچک و ستاره های درخشانی که از مواد مختلف ترکیب یافته اند دیده می شود؛ یعنی قطعات کوچک منظمی از نی و مس و قلع و چوب و عاج بریده و آنها را روی سطحی که قبلا سریشم زده اند می چسبانند. همچنین می توان، هنر خاتم را به نوعی چیدن قطعات موزاییک بر سطح چوب تشبیه کرد با این تفاوت که به جای سنگهای رنگارنگ، در آن قطعات کوچک عاج به کار می رود و نقشه آن هم مانند نقشه های قالی با محاسبات دقیق هندسی تهیه می شود.

تعریف خاتم از زبان هنرمندان

گرچه این تعاریف از سوی عالمان اهل نظر و بزرگان ادب ارائه شده اند، هیچ یک بیانگر عظمت و زیبایی در جستجوی تاریخچه هنر خاتم کاری با شکوه نیست و از این رو بهتر است به تعاریف دیگری، بویژه تعاریف هنرمندان و علاقه مندان هنر خاتم رجوع کنیم.

شادروان على نعمت از بزرگان هنر خاتم می گوید:

• تزیین اسباب و اشیائی که با طرح های هندسی از قطعات کوچک عاج، استخوان، فلز و صدف انجام پذیرد.
• هنر آراستن سطح اشیاء به وسیله چوب و استخوان و فلز با اشکال هندسی و در تعریف نوعی صنعت است که با ریزه های استخوان و حلقه های فلزین و چوب سطح چیزی را می پوشانند.

استاد محسن صنيع خاتم فرزند مرحوم حاج محمد حسین صنیع خاتم در تعریف این هنر از قول پدر می گوید:

• خاتم به معنای ختم رسم است. شاید دلیل اصلی چنین تعریفی از جانب هنرمندی که خود از اکابر هنر خاتم و در اصل پدر دوره نوین خاتم بوده است، این باشد که در هنر خاتم اساس گلبندی و ساخت خاتم، رسم های هندسی، بویژه مثلثهای کوچک بسیار ریز است و به کارگیری این گونه اشکال هندسی در آن مقیاس در هنرهای دیگر مشابه و مانند ندارد.

با جمع بندی تعاریف اخیر به نظر می رسد، ارائه یک تعریف جامعتر که در برگیرنده وضعیت امروزی هنر خاتم در در بررسیتاریخچه هنر خاتم کاری باشد ضروری است؛ لذا خاتم به شیوه رایج امروزی را می توان چنین تعریف کرد: هنر آراستن سطح چوبی اشیاء کاربردی و تزیینی با استفاده از مواد اولیه نظیر چوب، استخوان و فلز در قالب اشکال هندسی یا گره، زیرا خاتم مولد گره است و در اصل خاتم را می توان نوعی شاه گره نامید.

منشأ خاتم کاری

در خصوص بررسیتاریخچه هنر خاتم کاری و این که چرا کلمه خاتم به این هنر اطلاق شده و در چه زمانی اولین بار به کار رفته است، همانند تاریخ پیدایش و اصلیت آن با نوعی سردرگمی توأم با اسطوره و افسانه مواجهیم. عده ای بر این باورند که کلمه خاتم از لغت خاتم به معنای نگین انگشتری اقتباس شده و به کار بردن آن برای این هنر، به مناسبت خاتم انگشتری حضرت سلیمان بوده است.

عده ای دیگر معتقدند که نقطه آغازین هنر خاتم از رسم های منبت سرچشمه گرفته است. آنان بر این باورند که در گذشته های دور هنرمندان معماری و کاشیکاری برای تکمیل تزیینات اولیه خود از اشکال کوچک چند ضلعی که عموما از جنس عاج و آبنوس بود، استفاده می کردند و از آنجا که این قطعه آخرین قطعه الحاقی به حاشیه یا داخل چند ضلعی بوده است، آن را خاتم می نامیدند و نام خاتم از همان زمان بر این هنر نهاده شده است.

برخی دیگر، کلمه خاتم را به معنای تمام کننده کار تلقی می کنند؛ در واقع این هنر را غایت پیشرفت در ترسیم ریزترین رسم های هندسی و الهام کننده این گونه رسمها می دانند. اما اگر این فرض رایج را قبول کنیم که هنر خاتم از چین به ایران آمده است شاید بتوان با اندک دقتی، پلی میان دو واژه خانم و «خوتن»” چینی که جیگولوک در کتاب سیری بر بازار صنایع دستی ایران ، به آن اشاره کرده است برقرار کرد. با قبول این فرض، احتمال تغییر کلمه خوتن به کلمه خاتم چندان دور از واقعیت نیست.

تعاریف هنر خاتم در منابع خارجی

باید اذعان داشت، کلیه تعاریف فوق، چه آنهایی که مبتنی بر تحقیق و تدبرند و چه آنهایی که ریشه در باورهای اسطوره ای و عامیانه دارند، قطعا بر اساس نگرش و ماهیت بررسیتاریخچه هنر خاتم کاری در عرصه تاریخ و فرهنگ هنر ایرانی شکل گرفته اند و طبیعتا این هنر با تمام شکوه و عظمت آن حداقل در مقیاس عام به دایره مرزی سرزمین ایران محدود نبوده است. بر همین اساس و برای بررسی دامنه گستردگی این هنر به سراغ تعاریف هنر خاتم در منابع خارجی می رویم، در این منابع هنر خاتم عموما تحت عنوان کلی(inlay) بررسی شده است.

گفته شده است که:

• خاتم (inlay) هنر آراستن سطح شیء با قرار دادن و چیدن موادی بر روی آن است. این مواد اغلب از چوب، عاج و صدف در قطعات کوچک تهیه می شوند.
• هنر تزیین اشیاء به روش قرار دادن قطعات کوچکی از مواد مختلف، بویژه مواد قیمتی بر روی سطح شیء مورد نظر.
• را به نوعی تزیین سطح به وسیله انواع مواد، نظیر فلز، چوب، عاج، شیشه، سنگ و غيره.

با نگاهی به تعاریف ارائه شده در منابع و دایرة المعارف ها و مراجع خارجی، بویژه انگلیسی و فرانسه، پی می بریم که خاتم اساسا تحت عنوان کلی inlay بررسی شده است و تعاریف و توضیحاتی که مؤلفان این منابع ارائه داده اند، اگر در تعارض آشکار با آنچه ما امروزه با نام هنر خاتم می شناسیم نباشد، قطعا گویا و معرف چندان مناسبی برای این هنر ظریف نیست. مراجع مهم غربی که از تحقیق و پژوهش گسترده اندیشمندان و محققان آن سامان، نظير پوپ حاصل شده اند، معنی واژه خاتم را به مفهوم کلی تزیینی و آرایشی آن گرفته اند و آن را حاصل کنار هم قرار دادن قطعاتی چون سنگ مرمر، چوب، عاج و غیره می دانند که شاید به گونه ای منظورشان ترصيع باشد.

رابطه ای میان خاتم و واژه inlay

اگر خاتم به سبک امروزی را زیر مجموعه ای از هنر ترصیع، یعنی هنر آراستن سطح اشیاء با مواد و مصالح گوناگون بدانیم، شاید بتوان در بحث بررسیتاریخچه هنر خاتم کاری رابطه ای میان خاتم و واژه inlay رایج در دنیای غرب یافت. از آنجا که هنرمندان و محققان هنری در غرب بدون شناخت کافی از این هنر و با کمی تعصب خواسته اند آن را به سرزمین خود نسبت دهند، باعث شده است که کلماتی چون intarsiatur ,cintarsia ,tarsia، به معنی منبت (کاری) و حتی marquetry ( معرق) را در وصف و توضیح نوعی از انواع هنر خاتم مطرح کنند.

با دقت بیشتر در این کلمات معلوم می گردد که اصولا همه این واژه ها به احتمال قریب به یقین از کلمه ترصیع گرفته شده است و این احتمال با توجه به تکرار بسیار آن در فرهنگ ایتالیا و تلاقی تاریخی حضور مسلمانان در این سرزمین به مدت چند صد سال، قوی تر می گردد. باید توجه داشت معنی کلمه (inlay) در مقیاس وسیعتر آن علاوه بر بررسیتاریخچه هنر خاتم کاری، هر تزیینی را که روی سطح اجرا شود در بر می گیرد؛ مثلا فیروزه کوبی، طلاکوبی روی فولاد، معرق سنگ و چوب و صدف یا هر نوع نازک کاری روی سطح. برای مثال، اگر چند نمونه از آثار هنری را که تحت نام inlay معرفی شده اند در کنار هم قرار دهیم و آنها را با هم مقایسه کنیم متوجه خواهیم شد که این تعریف و واژه شامل چه طیف وسیعی از هنرهای دستی می شود.

ابهامات در خاتم کاری ایران

در خصوص بررسیتاریخچه هنر خاتم کاری ایران حتی بزرگترین محققان هنر ایرانی گرفتار نوعی سردرگمی و کلی گویی شده اند و در تفکیک واژهای آنچه در ایران به نام خاتم خوانده می شود و آنچه در قالب هنر ترصیع از قرنها و شاید هم هزاران سال پیش در این سرزمین و سایر نقاط دنیا رواج داشته است، دچار انحراف و اشتباه شده اند؛ به طوری که پرفسور پوپ (Arthur Upham Pope)، استاد و ایران شناس معروف، در ریشه یابی خاستگاه این هنر به اشتباه می گوید:

هنر خاتمکاری از زمانهای بسیار دور و حتی دوران باستان در خاور نزدیک وجود داشته است.

در واقع آنچه پوپ ذیل کلمه inlay می گوید، به نوعی مصداق هنر ترصيع است که چندان هم مورد تعارض نیست؛ زیرا از زمانهای بسیار دور و دوره کهن اشیاء مرصعی باقی مانده اند که با سنگ، شیشه، عاج و غیره تزیین شده اند. این اشیاء بر وجود هنر ترصیع در گذشته های دور دلالت می کنند نه بر وجود هنر خاتم.